The Time Machine ni Dino Buzzati

Mababasa dito ang maikling kuwentong ito.

Tungkol ang kuwentong ito sa mga eksperimento ni Aldo Cristofari upang pabagalin ang panahon. Gamit ng mga electromagnetic waves, nagagawa ni Cristofari na pabagalin ang daloy ng panahon sa kalahati. Ang epekto nito'y dumodoble ang haba ng panahon o maaaring dumoble ang buhay ng tao. Palalakihin ni Cristofari ang eksperimentong ito mula sa mga maliliit na halaman tungo sa isang malaking lungsod na pangangalanang "Diacosia". Babayaran ng mga mamamayan ng Diacosia ang pagpasok sa lungsod na ito at tanging ang mga mayayaman naging bahagi ng Diacosia. May mga partikular na limitasyon ang teknolohiyang ginawang ito ni Cristofari. Dahil sa magkaibang daloy ng panahon, maaaring hindi sanay ang mga tagamamamayan ng Diacosia, lalo na ang mga ipinanganak dito, sa isang mabilis na daloy ng panahon. Maaari silang magkasakit o posibleng mamamatay. Kaya't kailangan nilang mabuhay nang hiwalay mula sa normal na mundong may mabilis na daloy ng panahon. Gayundin, nanganganib ang buong Diacosia sa isang posibleng pagkasira ng teknolohiya ni Cristofari, na maaaring padaluyin ang panahon nang napakabilis bukod pa sa pabagalin ito. At dulo ng kuwento, dito mamamatay ang lahat ng mga taga-Diacosia, bibilis ang daloy ng panahon at maitatapon ang buong Diacosia sa isang apokaliptikong hinaharap habang pinapanood sa labas ng mga turista.

Ipinakikita ng kuwento hindi lamang ang teknolohikal na pundasyon ng pagbabago ng daloy ng panahon kundi pati na rin ang metapisikal na implikasyon ng pagbagal ng panahon. Nagbabago ang motibasyon ng mga tao, hindi na nila iniisip ang hinaharap, lalo na ang kanilang kamatayan, dahil ang layo-layo pa nito. Nakatuon ang mga mamamayan ng Diacosia sa kasalukyan at hindi sa hinaharap. Walang takot o motibasyon ang mga mamamayan na gumawa dahil sa luxury ng panahon. Walang urgency silang nararanasan at madaling sumuko sa lethargy o pagkatamlay. Kailangang puwersahin ang paggawa dahil pinupuwersa ang kanilang katawan tungo sa pagbagal.

May implikasyon ding pang-uri ang buhay sa Diacosia. Mga mayayaman lamang ang nakatira roon at literal na nakabili sila ng panahon. Dahil nga sa mas mabagal na panahon sa Diacosia, mas maraming panahon ang mga taga-Diacosia sa pagliliwaliw. Ngunit dahil din sa buhay na hiwalay mula sa normal na takbo ng mundo, tila sila mga hayop sa zoo na tinitingnan ng mga turista mula sa labas, mga kakaibang taong may kakaibang buhay. At di ba ganito rin ang pagtingin natin sa mga celebrity at mayayaman, mga taong may ibang daloy ng buhay na ating kinaiinggitan kundi man tinitingnan nang kakaiba?

Ngunit ang hiwalay na buhay na ito'y magtatapos sa trahedya at wala talagang nakaaalam kung bakit. Tanging paliwanag lamang talaga, tulad ng paliwanag ng kuwento batay sa paliwag ng karibal ni Edwin Mediner, ay ang natural na daloy ng panahon. Hindi natural na pabagalin ang panahon ngunit higit na epektibo ang pagpapabilis dito. Ipinakikita dito ang hubris ng taong labanan ang daloy ng panahon. Na ang pagnanasang humaba ang buhay at kalabanin ang tadhana ay mas mahirap lang talaga kumpara sa pagsabay sa panahon at tadhana.

Dagli Sci-fi ni Alwin C. Aguirre

Aguirre, Alwin C., “Dagli Sci-fi,” Semi-kalbo at iba pang kuwento. Lungsod ng Maynila: NCCA, 2005, p. 12-16.

Binubuo ng apat na dagli ang “Dagli Sci-fi” ni Alwin Aguirre. Iisa-isahin ko ang bawat dagli at bibigyan ng paglalagom sa dulo.

1.

Tungkol ang unang dagli sa magkapatid na Nonoy at Oboy. Mga batang kalye sila at ninais ni Nonoy na makita ang loob ng Arcour, isang pabrika ng meat processing at gumagawa ng delata. Ang Arcour rin ang kinikilalang pinaka-advanced na pabrika sa Pilipinas. Ang magiging advanced na ito ang umantig sa interes ni Nonoy. Isa itong kakaibang bagay para sa isang batang tanging nararanasan lamang ay kahirapan at kasalatan.

Ngunit sanay na rin naman sina Nonoy at Oboy sa buhay na kasalatan sa harap ng iba’t ibang imahen ng kasaganahan at pag-unlad. Natutulog sila sa ilalim ng MetroStar o di kaya’y sa tabi ng MetroSub. Ngunit misteryoso para kay Nonoy ang pabrika ng Arcour dahil sa ipinagbabawal nitong katangian. Di tulad ng MetroStar at MetroSub na mga pampublikong lugar, nababakuran ang pabrika ng Arcour ng matataas na bakod at nakasabit sa mga bakod na ito, kasama ng mga mapagmayabang na mga patalas, ang iba’t ibang uri ng babala. Ngunit hindi pinansin ni Nonoy ang mga nakasulat na babala dahil, unang-una, hindi siya marunong magbasa at, pangalawa, nangibabaw na sa kanyang kalooban ang pagnanasang makapasok sa loob at patunayang siya ang pinakapatinik na magnanakaw.

Naiwan si Oboy sa labas ng pabrika habang nagpatuloy si Nonoy papasok ng pabrika, kampanteng walang makahuhuli sa kanya dahil “wala man lang sekyu.” Ngunit hindi kailangan ng pabrika ng mga bantay. Bilang isang computerized na sistema, mahihinuhang maging ang pagbabantay dito’y awtomatik. At malinaw ang babala sa labas ng pabrika. “Mapanganib ang mga makina.” Hindi ang mapanganib na mga tao ang itinataboy ng mga matataas na bakod ng pabrika, ang mapanganib na mga makina ang ikinukulong.

Dito, ang makina at teknolohiya’y may potensiyal na lumikha at gumawa ng mga produkto. Ngunit ang kapangyarihan na ito’y mapanganib lalo na sa mga taong walang pag-unawa sa paggamit nito. Ang teknolohiya’y apoy ni Prometheus, isang biyayang kailangang pag-ingatan dahil mapanganib.

2.

Ang pangalawang dagli ay tungkol sa isang di-pinangalanang yuppie na bumili ng Cookster, isang komplikadong makinang sana’y tutulong sa kanyang paghahanda ng pagkain. Mag-aagahan na sana siya ngunit hindi gumagana ang Cookster at hindi niya maunawaan kung bakit. Kinunsulta na niya ang manual ngunit walang nangyari. Nagmamadali na siya para hindi mahuli sa trabaho. Inabisuhan na siya na kung mahuhuli pa siya’y baka masisante na siya. Kaya’t dumampot siya ng isang delata ngunit dahil sa tuwa na mayroon na siyang Cookster, itinapon na rin niya ang kanyang abre-lata. Itinapon na lamang niya ang delata at padabog na lumabas ng silid upang hindi na mahuli sa trabaho. At sa paglabas niya sa silid, may mag-aanunsiyo na nagbalik na ang kuryenteng naputol dahil sa system maintenance, ang tunay na dahilan ng hindi paggana ng Cookster.

Sa dagling ito, doble-dobleng suliranin ag kinakaharap ng tauhan. Una, ang suliranin ng pumalpak na teknolohiya. Buong-buo ang pagpapaubaya ng tauhan sa kakayahan ng Cookster na tulungan siyang mapadali ang trabaho ng pagkain araw-araw. Naiisip ko’t naaalala ang mga sci-fi na palabas tulad ng The Jetsons at Star Trek na nagpapakita ng halos instant na paglikha ng pagkain sa tulong ng mga makina. Ngunit ang pagpapaubayang ito’y problematiko sa harap ng pagkasira ng makina.

Ang pangalawang suliranin ay ang suliranin ng panahon. Dapat ay tinutulungan ng Cookster ang tauhan sa pagpapabilis ng kanyang karanasan ng paghahanda ng pagkain. Ngunit dahil sira nga ito, lalo lang nitong pinalala ang problema ng tauhan sa panahon.

Gayundin, nakatali rin ang tauhan sa pagbabayad para sa Cookster sa loob ng dalawang taon. Mahal ang pagbabayad ng mga appliance at nagagawa lamang itong mabayaran ng mga gitnang uring manggagawa sa pamamagitan ng installment na pagbabayad. Sa pagbabayad nang installment, nakatali ang tauhan sa Cookster sa loob ng panahon, gumagana man ito o hindi.

Ang huling suliranin ay ang suliranin ng tauhan sa panahon bilang mangagawa at tumatangkilik sa teknolohiya. Hindi na kanya ang panahon niya kaya’t sumasalalay siya sa mga makinang tulad ng Cookster. Nilikha ang mga makina, lalo na ang uri ng makinang nilikha pagkatapos ng Rebolusyong Industriyal, upang tulungan ang tao sa kanyang kakayahang panggawa. Paano gagawing higit na epektibong manggagawa ang tao? Ito na ang naging tunguhin ng mga makina, sa loob man o labas ng pabrika. Mahalaga ito dahil hindi na sa manggagawa ang kanyang panahon kundi sa kompanya. Ang lohikang ito ang iniisip ng tauhan kaya niya binili ang Cookster.

Gayundin, bukod pa sa pakikibagay sa panahon ng kompanya, nakikibagay din ang tauhan sa panahon ng makina. Nakatatawa ang tila twist sa dulo ng dagli na nagsasabing mayroong system maintenance. Matatanong marahil ng mambabasa kung bakit hindi alam ng tauhan ang scheduled maintenance. Kung alam lang sana niya ang scheduled maintenance! Ngunit higit na mainam na tanong e bakit niya kailangang makibagay sa system maintenance schedule? Sa ganitong antas na ang pagsalalay ng tao sa makina, hindi na ang tao ang nagdidikta ng paggamit ng kanyang panahon. Mismong ang mga makina ang nagdidikta nito para sa tao. (Alalahanin na lamang ang mga alarm clock.)

3.

Ang ikatlong dagli ay tungkol kay Joseph, isang commuter. Pasakay siya ng MetroStar ngunit mabagal ang pag-usad ng pila pataas at papasok ng estasyon. Para mas mabilis na makarating sa tutok, sumakay siya ng elevator. Pataas, nakita niya kung bakit mabagal ang pag-usad ng pila, may isang matanda, isang lumpo, at isang bata ang mabagal na umaakyat sa unahan ng pila.

Tulad sa ikalawang dagli, binibigyang-pansin ng dagli ito ang relasyon ng panahon at makina. Tampok naman dito ang MetroStar o MRT 3. (MetroStar ang popular nitong pangalan pero mas ginagamit ko sa pagsasalita ang MRT.) Isang komplikadong teknolohiya ang riles. Ito ang nagpasimula, kung hindi man nagpaunlad, ng Rebolusyong Industriyal. At bilang isang pampublikong sistema ng transportasyon, ipinamamalas nito ang praktikal na halaga ng teknolohiya—ang tulungan ang taumbayan. Nilikha ang MRT at ang iba pang light rail transit system upang ibsan ang daloy ng trapik. Sa kaso ng MRT, ito ay EDSA. Sa pangkalahatan, mas mabilis ang paglalakbay sakay ng MRT dahil iwas trapik nga naman ito. Ngunit ipinamamalas ng dagli hindi lamang ang limitasyon ng makina kundi ang limitasyon ng katawan.

Ipinamamalas ng matanda, lumpo, at bata ang limitasyon ng katawan. Pisikal na bagay pa rin ang mga makina o iba pang anyo ng teknolohiya. Sa katawan natin dinadanas ang mga makina. Ngunit dahil nakaangat na riles ang MRT, kailangang akyatin ito para makasampa sa mga plataporma nito. At bagaman may paraan ang tatlo para makarating sa tuktok nang mas mabilis, ang eleavtor, hindi nila ito kinuha dahil siguro sa yabang o pride. Na ang pagsakay sa elevator ay isang pagtanggap sa kanilang limitasyon.

Sa kabilang banda naman, bagaman mataas na teknolohiya ang mga mass transportation system, limitado pa rin ito ng mga pisikal na realidad—ng pisika, ng pisikal, at ng heograpiya. Limitado pa rin ang bilis na kayang abutin ng tren. Limitado pa rin ang bilang tao na kayang pasakayin ng bawat tren. Limitado ang pa rin ang pagdaraanan ng riles ng heograpiyang dinaraanan nito.

4.

Ang huling dagli ay tungkol kay Jo-nas. Tulad nina Nonoy at Oboy sa unang dagli, isang batang kalye si Jo-nas. Kananakaw pa lamang niya ng isang lata ng vienna sausage. Habang naglalakad palayo si Jo-nas, nasa ibabaw niya ang MRT II, isang bagong tayong tren na gumagamit ng teknolohiyang nagbibigay dito ng kakayahang lumutang. Nang makalayo na’t sigurado nang walang humababol sa kanya, tumigil si Jo-nas at binuksan ang delata. At inisip niya ang makinang kayang gumawa ng vienna sausage.

Tulad ng naunang dagli, may malinaw na pagtatambal ng kasalatan at mataas na uri ng teknolohiya. Malay si Jo-nas sa realidad na may mataas na uri ng teknolohiya sa paligid niya. Ngunit kakatwa ang kanyang reaksiyon dito. Pagtataka at hindi pagkamangha ang dumaraan sa kanyang isipan. Paano nagagawa ng tren na lumutang at hindi magpakawala ng usok di tulad ng ibang mga makina? Paano nagagawa ng mga makina ng pabrika ng Arcour na gumawa ng vienna sausage? Tila ang mga tanong na ito’y patungo sa iba pang tanong—paano nananatili ang kahirapan sa harap ng mataas na uri na mga teknolohiya na ito?

***

Ipinamamalas ng mga dagli ang karanasan sa teknolohiya ng Pilipinas bilang isang third world na bansa. Hindi pangunahing bansa sa pag-develop ng teknolohiya ang Pilipinas. Walang malalaki na teknolohikong kompanya ang Pilipinas di tulad ng ibang industriyalisadong bansa tulad ng Amerika (hal. Apple at Ford Motors), Japan (hal. Sony at Mitsubishi), at Korea (hal. Samsung at Hyundai). Karamihan ng teknolohiya’y inangkat at makikita ito sa halos lahat ng dagli. Galing UK ang teknolohiya ng Arcour. Produkto ng UN investment ang MRT II. Kaya’t may karanasan ng pagkatiwalag ang mga tauhan sa mga dagli sa bawat pakikipagtagpo nila sa makina o teknolohiya. Hindi sumasalamin ang teknolohiya dito bilang tanda ng pangkalahatang pag-unlad ng lipunan at indibidwal. Dahil inangkat, tanda lamang ang mga makina at teknolohiya ng panlabas na pag-asenso ngunit hindi ito lubos na nasasaloob. Ito ang kritika ng una at huling dagli.

Ang isa pang ipinakikita ng mga dagli, lalo na sa pangalawa’t pangatlo, ay ang gitnang uring pagnanasa/fantasya para sa makina at teknolohiya. Kinakatawan ng Cookster ang isang pagnanasa ng madali at magaang buhay na ibinibigay ng pera’t suweldo, isang sosyal na katulong. Kinakatawan ng MRT at ng iba pang mass transportation system ang pagnanasa ng mobilidad sa antas ng pisikal na paglalakbay kung hindi man sa antas ng uri. Ngunit ang paggamit ng mga makina’t teknolohiya na ito’y nakasalalay sa kakayahan ng indibidwal na bumili at magbayad. Kung wala kang pera, hindi mo kayang magamit ang mga teknolohiya na ito. Kaya’t bagaman naririyan lamang ang mga bagay na paligid, tila napakalayo ng mga makina at teknolohiya na ito sa haraya ng mga batang tulad nina Jo-nas, Oboy, at Nonoy.

Huli, kinakatawan ng mga makina at teknolohiya ang lubos na pagpapaubaya sa dikta ng kapital at industriya. Sa halip na bigyan ang tao ng oras, lalong umiigting ang pangangailangan niya ng oras na pala-palaging hinihiling ng kapital na ibigay dito. Ang dikta ng panahong nasasayang at binabayaran ang pangunahing pinoproblema sa pangalawa’t pangatlong dagli. At ang mga tauha’y gumagalaw ayon sa pagnanasang gumalaw nang mas mabilis upang habulin ang unti-unting nawawalang oras.

Hikbi sa Karimlan ni Adriatico P. Laudico

Laudico, Adriatico P., “Hikbi sa Karimlan,” 50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kuwentista, Aklat I. Pedrito Reyes, pat. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 1998. Inilathala ang unang edisyon noong 1939 ng Ramon Roces Publications.

Tungkol ang kuwento kay Felipe, isang magsasaka. Kamamatay lamang ng kanyang ina at lubusan nang naulila. Sa araw na iyon ng libing ng kanyang ina, napagdesisyon ni Felipe na pumuntang Mindanao kasama ng kanyang asawang si Itsay. Ang pagtakas sa abang buhay bilang magsasakang kinakapitan ng kapangyarihan ng piyudalismo. Kinumbinsi siya ng kanyang kapatid na si Doro na huwag nang umalis. Kahit na mahirap ang buhay sa ilalim ng piyudalismo, idinahilan ni Doro na mas mainam nang naririyan siya at ang iba pang mga kamag-anak sakaling maghirap ang buhay nina Felipe at Itsay. Ngunit desidido na si Felipe at agad-agad silang umalis patungong Maynila upang sumangguni at samali sa homestead program ng pamahalaan. Sa kalagitnaan ng patungong Maynila, malalaman ni Felipe na buntis pala si Itsay. Nang makarating sila sa kanilang lupain, malaking paghihirap ang pinagdaanan ng mag-asawa. Mag-isa lamang nilang itatayo ang kanilang kubo, hahawanin ang gubat at magtatanim ng palay. Ngunit sa kabilang ng mga paghihirap, walang tagumpay na darating para kay Felipe. Mamamatay ang anak nila dahil napakalayo nila mula sa bayan. Mamamatay din si Itsay dahil sa malaria. At uuwi siya sa kanyang iniwang bayan at malugod na tatanggapin ni Doro.

Kakatwa ang politikang inilalahad ng kuwento. Sa isang banda, maaaring unawain ang kuwento bilang pagtuligsa sa mga kakulangan ng homestead program ng pamahalaan. Makikita ito sa halos satirikal na monologo ng empleyado ng Kagawaran ng Paggawa. Paulit-ulit niyang inuusal ang “mabuti” at ang mga pangako ng pamahalaan ng mabuting buhay sa Mindanao. Ngunit iba ang realidad sa Mindanao. Mahirap ang buhay dahil nga sa basal ang lupain at kailangan ng matinding pagbabanat ng buto upang mataniman lamang ang isang maliit na bahagi ng lupa. At maaari ngang nagdulot ng kamatayan ni Itsay at ng kanilang anak. Simboliko ang kamatayan ng kanilang anak. Ang simula ng kamatayan ng pag-asa para sa kanila.

Ngunit sa kabilang dako’y tinatanggap ng kuwento ang katotohanan at kapangyarihan ng sistemang piyudal. Tila sinasabing OK lang ang sistemang ito. Basta’t nariyan ang pamilya mong tutulong sa iyo at kasama mong mamamatay sa hirap, kayang pagtiisan ang piyudalismo. Halimbawa ang kuwentong ito ng pagtatagpo ng piyudalismo at tradisyunal na pagpapahalaga sa pamilya. Ang kapalit ng pag-asa’y sariling dugo. At kung hindi mo kayang ibuwis ito’y magtiis na lamang sa piyudalismo. At walang takas ang magsasaka sa piyudalismo lalong-lalo na kung isasaalang-alang ang kakulangan ng isang programang komprehensibo para sa ikababago ang kalagayan ng mga magsasaka. Tulad ni Felipe, itinatapon lang sa kawalan ang mga magsasaka sa kung ano-anong programa, tulad ng homestead program noon at sa agrarian reform ngayon. Sa ganitong dalawang interpretasyon gumuguho't tumatayo ang maikling kuwento. 

Ang Mga Manananggal ni Tony Perez

Perez, Tony, "Ang Mga Manananggal," Cubao Pagkagat ng Dilim. Mandaluyong: Cacho Publishing House, Inc., 1993, p. 87-108.

Binubuo ng mga sipi ng journal entry ni Dale mula Hunyo 28 hanggang Agosto 17, isinasalaysay ng kuwento ang obsesyon ni Dale sa kanyang mga kapitbahay na Manayon sisters. Minsang gabihin siyang umuwi at nagkataong mag-short cut sa palengke ng Farmers', nasaksihan niya ang pagpatay sa isang biyehero sa kamay ng Manayon sisters. Mula nito'y sinubaybayan na niya ang mga galaw ng magkapatid lalo na tuwing gabi. Nalaman niyang gabi-gabing lumalabas ang magkapatid, ang pag-ingit ng tarangkahan ang madalas tanda nito para kay Dale. Tila tiktik na nagbabadya ng pagdating o pag-alis ng isang manananggal ang mga ingit na iyon sa kamalayan ni Dale. Malalaman niyang pumupunta ang magkapatid palengke upang magtoro at parausan ng iba't ibang lalaki. wika nga ng tanod na nagbabantay sa pangyayari, "Gagawin lahat niyan, lahat ng kalibugan, huwag lang sila' butasan."[1]

Sa kuwentong ito, naghahalo ang takot at pagnanasa. Natatakot si Dale sa Manayon sisters ngunit may namumuong pagnanasa sa kanyang kalooban. Natakot siya sa kakayahan ng magkapatid na pumatay. Ngunit hindi ito pumugil sa kanya upang sundan paminsan-minsan ang magkapatid sa kadiliman ng gabi. Hindi rin nito pinigil ang kanyang kapangahasan na kausapin ang magkapatid sa umaga, tila isang sandali na lamang ay sasabihin na niya at aaminin ang katotohanang alam niya. Mamamalayan ni Dale ang masalimuot na ugnayan ng takot at pagnanasa sa dulo ng kuwento, nang kausapin siya ng Manayon sisters, na palihim daw siyang pumunta sa kanilang bakuran, tila isang paanyaya sa isang palihim na relasyon.

Masalimuot ang relasyong sekswal na isinisiwalat ng kuwento. Nariyan ang Manayon sisters. Palagi silang inosenteng manamit at bagaman nagdadalaga na'y tila nasa pala-palaging kalagayan ng pagkabata ang kanilang hitsura. Gayundin, madalas silang manamit na magkatulad at nagmimistula silang kambal sa mata ng ibang tao. Masasabing impluwensiya ito ng paglaki sa poder ng kanilang Tiya Sion, isang matandang dalaga na nag-uruga sa kanila matapos mamatay ang kanilang mga magulang. Sa wika ng sikolohiya, repressed ang kanilang identidad bilang mga dalaga at bilang mga indibidwal. Naipapamalas lamang nila ito tuwing gabi habang nagpaparaos at pinagpaparausan. Sa mga sandali lamang na ito naipapamalas nila ang kanilang identidad bilang mga dalaga't babaeng naghahanap ng pisikal na relasyon. Gayundin, sa mga sandali lamang na ito nila nahuhubad sa harap ng madla ang kanilang mga damit na nagtatanggal sa kanilang indibidwalidad. Hubo't hubad, kitang-kita ang pagkakaiba ng kanilang katawan at nagiging malinaw ang natatanging katangian nina Ye at Estela. Ngunit nananatili ang kontrol sa mga sandaling ito ng tila lubos na pagpapaubaya sa libog. Ang patakarang "huwag silang butasan" ay nagbibigay sa Manayon sisters ng kontrol sa kanilang gabi-gabing pagpaparaos. Bagaman maaaring unawain ang pagpaparaos ng mga lalaki sa katawan ng Manayon sisters bilang pambababoy, kailangang unawain na ang pambababoy na ito ay pinapayagan ng Manayon sisters ayon na rin sa mga hangganang itinalaga ng magkapatid.

Kaya't magiging mahalaga ang pagpatay na nasaksihan ni Dale, ang pagpatay sa biyahero. Tinangkang gahasain ng biyahero ang magkapatid. Gagawin ng biyahero ang isang bagay na mahigpit na ipinagbabawal at malinaw ang kaparusahan sa paglagpas sa hangganan na ito: kamatayan. At maaaring ito rin ang dahilan ng iba pang mga napatay na lalaki sa palengke, mga lalaking naging pangahas at naparusahan dahil sa kanilang kapangahasan.

Sa mata naman ni Dale, isang taboo ang Manayon sisters. Sa umaga, tila mga bata silang hindi dapat pagnasahan, hindi dapat hawakan. Sa gabi, mga mapanganib silang nilalang. Ang taboo na ito ang nagbibigay kay Dale ng kakaibang obsesyon sa magkapatid. Hanggang saan niya kayang lapitan ang taboo na ito? Hanggang tingin na lamang ba siya? O kaya ba niya itong lapitan at mahawakan? Kaakit-akit ang anyaya sa kanya ng Manayon sisters ng gabing pakikipagkita. Hanggang saan nga ba niya makokontrol ang kanyang pagnanasa? Mangyari din kaya sa kanya ang nangyari sa mga lalaking lumagpas sa pinahihintulutan ng Manayon sisters?

Sa kuwentong ito, winawasak ang kontrol ng lipunan sa mga pagnanasang araw-araw na itinatago, lalo na sa mga babae. Ngunit sa pagitan ng Manayon sisters at ni Dale, nagiging baligtad ang sitwasyon. Nagagamit ng Manayon sisters ang pagnanasa bilang paraan ng kontrol sa mga lalaki tulad ni Dale. Sila ang nagtatakda ng sarili nilang mga batas at hangganan sa kanilang mundo ng gabi. Tulad ng sinabi ni Dale, sila, bilang mga babae, ang nagbibigay ng buhay at nagbibigay rin ng kamatayan.

---

[1] Tony Perez, "Ang Mga Manananggal," Cubao Pagkagat ng Dilim. (Mandaluyong: Cacho Publishing House, Inc., 1993), p. 99.

May Landas ang mga Bituin ni Macario Pineda

Pineda, Macario, “May Landas ang mga Bituin.” Ang Ginto sa Makiling at iba pang mga kuwento, Soledad S. Reyes pat. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1990, p. 188-196.

Kung ang relasyong piyudal at kolonyal ang pinag-uugatan ng diskurso ng pagmumulto’t mga kaluluwa sa “Paniningil ng Alila”, digmaan naman ang ugat ng fantasya ng “May Landas ang mga Bituin” ni Macario Pineda.[1]

Tungkol ang kuwento sa paglalakbay ng kaluluwa ng dalawang sundalo, isa’y Filipino at ang isa’y Hapon, na namatay sa isang engkuwentro noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Magsisimula ang kuwento sa labanan nina Okamoto Tani at Juan Mendoza sa isang bahagi ng kagubatan ng Bulacan at ang kanilang pagkamatay sa engkwentrong ito. At sa kanilang pagkamatay, makikilala ng kanilang kaluluwa ang isa’t isa, Beta ang pangalan ng kaluluwa ni Juan Mendoza at Delta naman ang kay Okamoto Tani. Mula sa kanilang pagkamatay, magkasamang maglalakbay ang dalawang kaluluwa. Magtutungo ang dalawang kaluluwa sa bayan ng Bigaa, ang pinanggalingang bayan ni Juan Mendoza. Pakikinggan ng mga kaluluwa ang usap-usapan ng mga kababayan ni Juan Mendoza tungkol kay Juan Mendoza at sa digmaan. Tutuloy naman ang mga kaluluwa sa asawa’t anak na iniwan ni Juan Mendoza. Sa pagdalaw nila sa pamilyang ni Juan Mendoza, malinaw na ang isang sana’y buong pamilya ay mangungulila sa asawa’t ama. Sa pagbisita nila sa dalawang lugar na ito, mababagabag ang dalawang kaluluwa sa naging buhay nila sa mundo at hinanap nila si Matandang Tao upang kausapin tungkol sa katotohanan ng kanilang naging buhay.

Sa pagbibigay-pansin sa kaluluwa ng dalawang sundalo, dinadala ang mambabasa sa higit na espiritwal na antas labas sa pisikal na realidad. At itinatambal ang dalawang magkaiba bagaman magkaugnay na mundo sa kabuuan ng kuwento. Ang dalawang mundo, ang pisikal na mundo at ang espiritwal na mundo, ay may sariling mga katotohanan at realidad na dapat harapin. Sa pisikal na mundo, ang karupukan at temporalidad ng buhay ang nangungunang katotohanan na kinakaharap ng mga nabubuhay. Kaya’t sa pakikinig ng mga kaluluwa sa mga kababayan ni Juan Mendoza, hindi kataka-taka na marami sa mga taong naroon sa pagupitan ay may praktikal na pagkiling tungkol sa buhay. Pinagtatawanan ng ilan sa mga tao doon ang ginawang pagpili ni Juan Mendoza na pagsali sa kilusang guerilla at lumaba’t ipagtanggol ang bansa dahil, kumpara sa isang kakilala nilang yumayaman sa smuggling dulot ng kaguluhan ng digmaan, walang perang kikitain sa pagiging sundalo. Sa mundo ng mga nabubuhay, ang paghahanap ng materyal na kaginhawaan ang binibigyan ng halaga.

Iba ang mundo ng mga nabubuhay kumpara sa mundo ng mga kaluluwa. Nang kausapin ng mga kaluluwa si Matandang Tao, lalantad ang pinagkaiba ng mundo ng mga nabubuhay sa mundo ng mga kaluluwa. Makikita ito sa sagot ni Matandang Tao nang tanungin ng mga kaluluwa kung may kasalanan sina Juan Mendoza at Okamoto Tani nang sila’y mamatay:

O mga kapatid ko, ang kasalanan nila ay pagkakasalang isang daigdiging hindi makaunawa ng isang dakilang katotohanan: iisa ang Lumikha, iisa ang kalupaan, iisa ang sangkatauhan. Walang itinanging bansa sa mundo. Magkakapatid ang mga nilikha.[2]

Sa mundo ng mga kaluluwa, nakawala na ang tao mula sa mga limitasyon at pagkakahong kanyang naranasan nang nabubuhay pa ito. At sa mundong ito ng mga kaluluwa ay naiigpawan na ang uri, lahi at nasyonalidad at imbes ay nagtutungo sa higit na unibersal at ideal na antas. Ngunit dahil hindi nauunawaan ng sangkatauhan ang unibersal at ideal ng pagkakabuklod. Kaya’t sumisiklab pa rin nag mga digmaan at mga labanan. Ngunit umaaasa pa rin si Matandang Tao sa kakayahan ng taong makamit ang ideal na ito tulad ng paniniwala ni Platon na makakawala ang taong nakulong sa yungib tungo sa liwanag.[3] Ani Matandang Tao, “Sa kabila ng walang-pangalang dalamhating tiniis ng sangkatauhan sa loob ng libo-libong mga taon ay nakauusad din ang tao.”[4]

---

[1] Macario Pineda, “May Landas ang mga Bituin,” Ang Ginto sa Makiling at iba pang mga kuwento, Soledad S. Reyes pat. (Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1990), p. 188-196.

[2] Pineda, “May Landas ang mga Bituin.” p. 195.

[3] Mababasa ang alegorya ng yungib sa Ika-7 Aklat ng Plato, Republic, trans. Benjamin Jowett (New York City: Barnes and Noble Classics, 2004), p. 224-231.

[4] Pineda, “May Landas ang mga Bituin.” p. 196.

Ang Diwata ni Tony Perez

Perez, Tony, "Ang Diwata," Cubao Pagkagat ng Dilim. Mandaluyong: Cacho Publishing House, Inc., 1993, p. 69-79.

Tungkol ang maikling kuwento kay Finesse, isang parloristang nakatira sa Jutap. Nagdesisyon siyang sumali sa Binibining Barang-Gay de Porres. Susundan ng kuwento ang buong proseso ng pagsali ni Finesse sa pageant at sa kanyang paghahanda't mismong pagtatanghal sa entablado. Sinanla niya ang kanyang pinakaiingatang singsing upang makasali dito at ginastos ang isang bahagi ng pera para sa pagpapagawa ng damit at pagpapaayos ng katawan. Sa dulo ng lahat ay magwawagi siya bagaman hindi maipaliwanag kung bakit o kung totoo nga ba ang nangyayari.

Pahiwatig ang ginagamit ng kuwento upang ilahad ang nagtutulak kay Finesse upang sumali sa pageant. Iniuugnay ng kuwento ang pagnanasang ito sa kasawiang nararamdaman ni Finesse sa pag-ibig. Ngunit bukod pa rito'y binabanggit din ang pagnanasa niyang tumigil na sa pagbabalatkayo. Sa isang pagbasa'y nakaugat ito sa kakatwang kalagayan ni Finesse bilang bakla. Sa karanasan ni Finesse, kinakailangan niyang magbalatkayo upang makibagay sa kanyang kapaligiran. Bagaman tipikal na bakla ang kanyang kinakatawan, pakiramdam niya'y nakukulong siya rito. Gusto niyang ilahad ang kanyang tunay na sarili, ang kanyang sariling hindi nakikita ng ibang tao. Ang pagmumukhang bakla--ang pagsusuot ng damit na pambabae, ang paggalaw na parang babae, at ang pagtatrabaho ng mga trabahong feminisado--ay hindi isang bagay na kanyang lubusang pinipili kundi isang bagay na kailangan niyang gawin upang mabuhay at manatiling ligtas sa harap ng mapanghusgang lipunan. Bagaman itinatanghal niya ang kanyang sarili sa harap ng ibang tao nang sumali siya sa pageant, pakiramdam pa rin niya na walang nakikita't nakakikilala sa kanya. Dahil nakatago pa rin siya sa likod ng kanyang magarang damit at mukhang puno ng make-up.

Ginagamit sa kuwento ang talinghaga ng diwata sa paglalarawan ng buhay na mayroon si Finesse. Sa mga kuwentong bayan tulad ng kuwento ni Mariang Makiling, umiibig ang diwata sa mga taong lalaki. Bagaman may pagnanasang makibahagi sa pangkaraniwang sambayanan, nanatiling hiwalay ang diwata. Ngunit dahil sa kanyang kaibahan, ang kanyang pagiging diyosa, nananatiling imposible ang pagtatagumpay ng pag-ibig na ito. Kailangang niyang balatkayo upang matanggap ng iba. Sa ganito'y nagiging diwata si Finesse, na hiwalay at nagbabalatkayo sa piling pangkaraniwang mga tao.

Ang Bulalakaw, Canada, at si Bob Marley ni Genevieve L. Asenjo

Asenjo, Genevieve L., "Ang Bulalakaw, Canada, at si Bob Marley," Komposo ni Dandansoy: Mga Kuwento sa Hiligaynon at Filipino. Lungsod ng Maynila: University of Santo Tomas Publihing House, 2007, p. 114-127.

Sinusundan ng kuwento si Roy, isang taga-Iloilo, na nagpuntang Maynila para maghanap ng trabaho. Ngunit sa matagal na paghahanap, wala pa rin siyang makitang trabaho. Kaya't nang dumating ang alok ng kaniyang tiya na tulungan siyang makapuntang Canada, kung saan nagtatrabaho na ang kanyang tiya, kinuha niya ang oportunidad na ito. Ngunit ang buong proseso'y puno ng pasikot-sikot at paghihirap dahil na rin sa iba't ibang mga pangangailangan.

Kasabay ng buong masalimuot na proseso ng pag-apply ng visa sa Canada, inilalahad din ang relasyon ni Roy kay Anya, isang accountant sa Bangko Sentral. Live-in ang relasyon ng dalawa ngunit walang commitment. Mukhang praktikal ang dahilan ng pakikipagrelasyon ni Roy kay Anya. Dahil walang trabaho, nahihirapan na siyang mangupa sa isang kuwarto sa isang boarding kasama si Dodong at ang asawa nito. Nahihirapan din siya dahil sa mga gabing nagtatalik ang dalawa. Bumukod si Roy kasama si Anya. Kung may dumarating na pera mula sa probinsiya, nakikihati si Roy sa upa ni Anya. Bukod pa rito'y si Roy din ang namamahala sa mga gawaing bahay. Sa simula't sekswal ang nibel ng kanilang relasyon nguit unting-unting lumalalim kinalaunan. Ngunit may panandalian pa ring katangian ang kanilang relasyon. Nang tanungin ni Roy kung ano ang mararamdaman ni Anya kung umalis siya, okey lang kay Anya. Ganoon lang daw ang katangian ng mga relasyon, hindi panghabambuhay.

Sa relasyon sa pagitan ni Roy at Anya, makikita ang pagpapalit ng tradisyunal na ginagampanang trabaho sa pagitan ng lalaki at babae. Si Roy ang gumagawa ng mga gawaing-bahay habang nagtatrabaho naman si Anya. May mga pahiwatig na kuntento si Roy sa ganitong katayuan. Gusto niyang ipamalas ang kanyang pagkalalaki. Tradisyunal pa rin naman siyang mag-isip pagdating sa relasyon di tulad ni Anya. Gusto niyang maging ama at nag-uuwi ng pera sa kanyang pamilya. Para kay Anya, katanggap-tanggap sa kaniya na maging single parent. Hindi niya kailangan ng lalaki. Bahagyang nasasaling ang pagkalalaki ni Roy. Naipapamalas niya ang kanyang pagkalalaki sa kama kapag kasiping si Anya.

Replektibo ang kawalang-kasiguraduhan ng relasyon ni Roy ng kawalang-kasiguraduhan ng ekonomikong kalagayan ng mga OFW o ng nag-aasam na maging OFW. Sa isang banda'y maiuugnay ang kawalang-kasiguraduhang ito sa pabugso-bugsong katangian ng globalisasyon. Nahihirapan si Roy na makakuha ng visa dahil sa bagong mga patakaran na nilikha para pahirapan ang mga katulad niya.

Upang kumita ng kaunting pera, nagbenta si Roy ng mga pekeng DVD. Ngunit hindi ito naging madali at nakabangga pa niya ang iba pang nagbebenta ng DVD. Sa katapusan ng kuwento, nasa isang bus si Roy, katatakas lamang mula sa pulis na gusto siyang hulihin sa pagbebenta ng DVD. Dumating ang pagnanasang makasiping si Anya, isa marahil manipestasyon ng kanyang pagnanais na mabawi ang kapangyarihan gamit ang sex, maging ideal na lalaking papakasalan ni Anya. Ang romatiko't tradisyunal na pagnanasa ng pagkakaroon ng pamilya ay malinaw na itinatapat sa kawalang-kasiguraduhan ng buhay ni Roy. At simboliko ang imahen ng bulalakaw sa panandaliang katangian ng buhay na pilit nilalabanan ni Roy.

Mariang Makiling ni Eli Ang Barroso

Barroso, Eli Ang, “Mariang Makiling,” Filipinos Writing: Philippine Literature From the Regions, pat. Bienvenido Lumbera. Pasig City: Anvil Publishing Inc., 2001, p. 226-237.

Mula pa lamang sa pamagat ay mahuhulaan nang ginagamit ng kuwento ang alamat ni Maria Makiling. Ang kuwento ay tungkol kay Soseng, isang batang taga-Bae. Gumising siya isang araw at sinabi niya sa kanyang ina na, “Hahanapin ko lang ang pinagmulan ng liwanag at ng hangin.”[1] Nang makarating si Soseng sa isang talampas ay nagpakita sa kanya si Mariang Makiling upang pagsabihan ang buong bayan ng Bae ang kanilang pagkakautang at ang tanging kabayaran sa utang na ito ay ang pagpapatayo ng kapilya sa talamapas na iyon. Ipinagsigawan ito ni Soseng sa buong bayan ngunit walang naniwala sa kanya. Hindi naniwala ang mga batang nakasalubong niya sa daan dahil taga-Ibayo siya. Hindi naniwala ang mga mamamayan sa kanya dahil baka nasisiraan na siya ng bait. At lalo nang hindi naniwala ang kura dahil salungat sa turo ng Simbahang Katolika ang sinasabi ni Soseng na si Mariang Makiling ang ina ni Hesus. Ngunit sinabi rin ng pari na kailangan ng himala upang maging kapanipaniwala ang sinasabi niya kaya’t hinanap ulit ni Soseng si Mariang Makiling at humingi ng himala. Sa mga sandaling iyon na kinakausap ni Soseng si Mariang Makiling ay nagpakita si Normeng, isang batang babaeng namumuno sa mga batang nakasalubong ni Soseng nang unang magpakita si Mariang Makiling. Inutusan ni Mariang Makiling na ihulog si Normeng sa talampas. Pinatay ni Soseng si Normeng upang si Normeng ay gawing anghel ni Mariang Makiling. Nasaksihan ni Soseng ang pagiging anghel ni Normeng sa tulong ng kapangyarihan ni Mariang Makiling. Dahil sa pagpatay na ito ni Soseng, lalong nakumbinsi ang mga mamamayan ng Bae na tunay ngang nasiraan na ng bait si Soseng. Hinarap ng taumbayan ng Bae si Soseng at tinangkang hulihin dahil sa pagpatay na ginawa niya. Ngunit hindi nagbagong-loob si Soseng sa kanyang paniniwala. Ngunit sa gitna ng pakikipagharap niya sa taumbayan ay nagpakita ang ina ni Soseng na matagal nang patay at sa sidhi ng mga pangyayari sa pagdating nito’y tumalon si Soseng mula sa talampas.

Sa kuwentong ito, nilalagay sa alanganin ang mambabasa dahil hindi nakasisigurado kung tunay nga bang nakita ni Soseng si Mariang Makiling o talaga nga bang nababaliw lamang siya. Mahirap sabihing nababaliw lamang siya dahil lubhang napakatatag ng kanyang paniniwalang nagpakita sa kanya si Mariang Makiling. Ngunit dahil hindi nakikita ng ibang mga taga-Bae si Mariang Makiling, mahirap ding lubusang paniwalaan ang mga naririnig at nakikita ni Soseng, ang pangunahing kamalayan (central consciousness) na sinusundan ng kuwento at lumilikha ito ng unreliability. Sa kuwentong ito, dalawang realidad ang nagtutunggali: 1) ang realidad ni Soseng at ng kanyang mistikal na karanasan at 2) ang realidad na ginagalawan at pinaniniwalaan ng mga mamamayan ng Bae.

At hindi kakaiba ang kawalang-kasiguraduhang ito para sa mga akdang fantastiko. Ani nga ni Rosemary Jackson, ang fantasya ay “anti-rational, it is the inverse side of reason’s orthodoxy. It reveals reason and reality to be arbitrary, shifting constructs, and thereby scrutinizes the category of the ‘real.’”[2] Dito sa kuwento maaaring sabihing literal na fantasya lamang ang nakikita at nararanasan ni Soseng, ngunit may malinaw itong epekto sa mundong kanyang ginagalawan. Sa kuwentong ito, binubulabog ni Soseng ang mundo’t pang-araw-araw na buhay ng mga taga-Bae. Tumitiwalag siya sa kaayusang pinaniniwalaan at sinusunod ng mga tao. Pilit niyang iniiwasan ang paglalasing at tuwirang panggagaya sa iba pang karaniwang ginagawa ng mga kalalakihan. Iniiwasan niya ang basta-bastang pakikibarkada o pakikisasama ng mga batang sumusunod kay Normeng, mga batang parang isang ‘gang’ kung umasta. Maging ang kaayusan ng teolohiya ng Simbahang Katolika ay kanyang tinataliwas dahil sa kanyang mistikal na karanasan nang magpakita sa kanyang si Mariang Makiling.

Ngunit ano ang dahilan ng pambubulabog na ito ni Soseng? Makikita ito sa ilang piling kataga sa loob ng kuwento. Sa simula ay nagpaalam si Soseng sa kanyang ina upang hanapin ang pinagmumulan ng liwanag at hangin.[3] Isa itong kakaibang kadahilanan para sa isang simpleng paglalakad. Kaya’t mahihinuhang ang paglalakbay ni Soseng sa mga tahanan, bakuran, bukirin at hanggang sa talampas ay hindi lamang isang pisikal na paglalakbay kundi isa ring relihiyoso at metapisikal na paglalakbay. At kinakatawan ni Mariang Makiling ang mahiwagang kapangyarihan ng kalikasan. Sabi nga niya nang maghanap sa kanya si Soseng ng himala,

Ang umaga at gabi sa Bae, ang dagat at mga bundok sa Bae, kahit na ang pinakamaliliit na bulaklak sa mga parang at ang pinakapinong buhangin sa dalampasigan ng Bae—ang lahat ng mga ito ay himala ko.[4]

At ang mga himalang ito ni Mariang Makiling ay hindi nababatid ng mga taga-Bae kaya’t kinailangang ipaalam muli ni Soseng. Sa panahong naging alamat na lamang si Mariang Makiling at hindi na tinitingala bilang diwata o diyosa, naiisantabi ang dating malawakang paniniwala bago ang pagdating ng Katolisismo. At ang kawalang ugnayang ito ng tao sa kalikasan ang binigyang-pansin ni Resil Mojares sa kanyang pagpansin sa bersiyon ni Jose Rizal ng alamat ni Mariang Makiling.[5] At makikita ang ibang sensibilidad ni Soseng nang yayain siya ng kanyang ama na mag-inom ngunit binalewala lamang ito ni Soseng. Pinili na lamang ni Soseng na ipagpatuloy na hanapin “ang pinagmulan ng liwanag at hangin,” isang pagtalikod sa makamundong buhay na babad ang nakararaming tao.  

Ang pagharap ni Soseng kay Mariang Makiling ay nagbigay sa kanya ng “tindi ng araw at sidhi ng hangin.”[6] Higit na matalas ang pagpansin ni Soseng sa mga halaman nang ibinalita niya sa kanyang mga kababayan ang mensahe ni Mariang Makiling. Ngunit ang init ng araw at sidhi ng hanging naramdaman ni Soseng ay maaaring maging init na lumalagablab na maaaring makakapaso o kaya’y makasunog. At itong dalawang mukha ng kalikasan na mapag-aruga at mapanlikha ay may kaakibat na kapangyarihang mapangwasak at makikita ito sa pagpatay ni Soseng kay Normeng. Sa pagpatay niya kay Normeng, nagbagong-anyo si Normeng at naging anghel. Itong transformasyong ito mula sa isang katawang tao tungo sa pag-iral na higit na trancendent ay kinakailangang makamit sa isang marahas na pag-aalay ng katawan. Kaya’t nang tumalon si Soseng mula sa talampas, inaasahan niyang magbabagong-anyo siya upang maging anghel. Ngunit hindi siya naging anghel at namatay siya sa mga batuhan sa ibaba ng talampas. Hindi sinasabi ng kuwento kung naging anghel nga ba si Soseng pagkatapos mamatay sa batuhan. Ngunit malinaw na ang kanyang mistikal na pakikipagtagpo kay Mariang Makiling ay nagdulot ng pagkasira kay Soseng. Hindi niya nakayanan ang trancendence na kanyang naranasan.

---

[1] Ibid. p. 227.

[2] Jackson, Fantasy. p. 21.

[3] Barroso, “Mariang Makiling.” p. 227.

[4] Ibid. p. 233.

[5] Resil B. Mojares, “Waiting for Mariang Makiling,” Waiting for Mariang Makiling: Essays in Philippine Cultural History, (Quezon City: Ateneo de Manila University, 2002), p. 1-19.

[6] Barroso, “Mariang Makiling.” p. 229.